Napisz do nas!
Kontakt
niezapomnianecmentarze@gmail.com
Przydatne linki:
Nieobecni sąsiedzi. Prawosławne cmentarze Chełmszczyzny
W dniu 20.04.2022 r. odbyło się kolejne spotkanie Inicjatywy (Nie)zapomniane Cmentarze pod
tytułem „Nieobecni sąsiedzi. Prawosławne cmentarze Chełmszczyzny”. Tym razem, pojawili
się u nas goście z Lublina: Mariusz Sawa – historyk, specjalizujący się w stosunkach polsko-
ukraińskich w XX w. oraz współpracujący z nim Krzysztof Gorczyca – prezes
zarządu Towarzystwa dla Natury i Człowieka, inicjator programu „Cmentarze Pogranicza”.
Jako pierwszy zabrał głos wywodzący się z Werbkowic koło Hrubieszowa M. Sawa, który
wprowadził uczestników spotkania w kontekst historyczny omawianego obszaru.
Uświadomił nam, że tylko na terenie Chełmszczyzny może znajdować się około 300
cmentarzy ukraińskich. Badacz zwrócił uwagę na fakt, że zamieszkująca ten region do II
połowy lat 40. XX w. autochtoniczna ludność ukraińska była naturalnymi gospodarzami
Chełmszczyzny i to właśnie ona pozostaje depozytariuszem miejscowych cmentarzy. Ekspert
poruszył problem nazewnictwa „opuszczonego” i zapomnianego dziedzictwa. Tłumaczył,
dlaczego na tych terenach, jak również w polskiej przestrzeni informacyjnej nie funkcjonuje
określenie „poukraińskie”, analogicznie do - przeżywającego swój renesans - „poniemieckie”
(zob. K. Kurzyk, Poniemieckie, Wołowiec 2019). Wpływ na to miał konflikt polsko-
ukraiński, następnie skala deportacji, jak również jej przymusowy i wyjątkowo brutalny
charakter (dotyczy wysiedleń w latach 1944-46 do USRR oraz w roku 1947, w ramach Akcji
„Wisła”, na polskie „Ziemie Odzyskane”) oraz związana z tym nacjonalizacja opuszczonych
nieruchomości. To sprawiło, że na tym obszarze w okresie powojennym doszło do nałożenia
trzech procesów i ich skutków: 1) gwałtownego niszczenia dorobku poprzedników; 2)
zderzenia kultur; 3) budowania od podstaw nowego ustroju politycznego (nie rzadko cerkwie
i cmentarze stawały się samotnymi wyspami na bezkresach PGR-ów). „Poukraińskie”
traktowane było przez społeczność postmigracyjną, jako obce, trudne, niechciane, w związku
z tym, stare cmentarze stawały się „przezroczyste”, coraz mniej widoczne w krajobrazie
kulturowym pogranicza. Określenia „tutejsze”, „prawosławne”, „ruskie”, „poruskie”,
wyparły - „poukraińskie”. Mimo to, „poukraińskość” przetrwała chociażby w oryginalnym
nazewnictwie wielu miejscowości.
Krzysztof Gorczyca zapoznał uczestników spotkania z aktywnością Towarzystwa dla Natury i
Człowieka. Opowiedział o działaniach prowadzonych w ramach projektu „Cmentarze
Pogranicza”, które realizowane były na nekropoliach prawosławnych, katolickich,
ewangelickich i żydowskich regionu południowej Lubelszczyzny. Prace obejmowały nie
tylko rewitalizację cmentarzy, ale także ich dokumentację, połączoną z popularyzacją wiedzy
na temat zabytku, co w praktyce oznaczało przywracanie ich pamięci miejscowej ludności
(tzw. „odkręcanie pamięci”). Pouczające było to, jak umiejętnie K. Gorczyca w swoich
zamierzeniach łączy ochronę dziedzictwa materialnego i niematerialnego tego terenu
(sepulkralnego oraz muzycznego). Do udziału w przedsięwzięciach zaprasza woluntariuszy z
Polski i Ukrainy. Podczas obozów konserwatorskich młodzi ludzie z obu krajów poznają się
nawzajem, wymieniają doświadczeniem i w naturalnych warunkach, podczas obcowania z
zabytkami, uczą się szacunku do wspólnego polsko-ukraińskiego dziedzictwa pogranicza.
Stare cmentarze informują nas także o kompetencjach językowych mieszkającego tu niegdyś
etnosu. Interesujące, że na ukraińskich cmentarzach Chełmszczyzny natrafiamy na kilka
kodów językowych, są to m.in. inskrypcje cerkiewne w redakcji ukraińskiej oraz w redakcji
rosyjskiej (rusyfikacja okresu zaborów), inskrypcje w języku ukraińskim (zarówno w wersji
literackiej, jak i jego odmianach dialektalnych), w języku rosyjskim, polskim.
Podczas spotkania pokazano wiele oryginalnych fotografii ilustrujących cmentarze
Chełmszczyzny (m.in. w Gozdowie, Kosmowie, Werbkowicach) oraz prowadzone tam prace.
Interesujące prezentacje sprowokowały słuchaczy do konstruktywnej dyskusji na temat stanu
zachowania oraz sytuacji prawnej nekropolii. Ważnym, finalnym elementem okazał się głos
woluntariusza z Ukrainy, który łączył się z nami z ogarniętej wojną ojczyzny. Obecność
ukraińskiego gościa oraz jego szczególne zaangażowanie w podejmowaną problematykę
pokazało efektywność prowadzonych przez M. Sawę oraz K. Gorczycę działań oraz to, że
ochrona dziedzictwa polsko-ukraińskiego pogranicza, szczególnie sepulkralnego, to nasza
wspólna sprawa.
BIOGRAMY PRELEGENTÓW:
Krzysztof Gorczyca: Prezes Zarządu Towarzystwa dla Natury i Człowieka, inicjator
programu „Cmentarze pogranicza”. Organizator 24 obozów wolontariackich od 2005 roku,
koordynator prac remontowych i porządkowych przy 44 obiektach (cmentarze, kapliczki,
pomniki). Stypendysta MKIDN w latach 2010, 2015, 2021 (projekty animacji wokół pamięci
pogranicza, dokumentacji oraz prac remontowych na zabytkowych cmentarzach).
Dr Mariusz Sawa: pochodzący z Werbkowic k/Hrubieszowa historyk, specjalizujący się w
stosunkach polsko-ukraińskich XX wieku, dziejach kulturowych i religijnych pogranicza.
Dokumentuje i popularyzuje dziedzictwo wschodniego chrześcijaństwa w okolicach
Hrubieszowa, związany ze Stowarzyszeniem na rzecz Remontu Drewnianego Kościoła
Zabytkowego w Werbkowicach. Inicjator remontu cmentarza w Werbkowicach w latach
2015-2019.
Notatkę przygotowała Olga Kich-Masłej
Foto. M. Sawa
MATERIAŁY DODATKOWE:
Zapis wideo spotkania znajduje się pod linkiem: https://youtu.be/bXd-DnPr7rI
Inne materiały:
Filmy o pracy na cmentarzu, z pięknym śpiewem
https://www.facebook.com/cmentarzepogranicza/videos/599304738063474
https://www.facebook.com/cmentarzepogranicza/videos/454898192897559
"Kopuły niepamięci. Śladami nieistniejących cerkwi"
https://www.youtube.com/watch?v=vc2_32NfoA4
https://docplayer.pl/28262920-Roztoczanskie-kamienie-pamieci-ludowe-kamieniarstwo-
jozefowskie.html
Czerniczyn, też z pięknym śpiewem:
https://www.facebook.com/cmentarzepogranicza/videos/454898192897559
Zapraszamy do śledzenia na profilu na fb:
https://www.facebook.com/cmentarzepogranicza/
oraz zajrzenia na stronę: http://muzykapolesia.net